Đình Phú Hòa tọa lạc tại thôn Phú Hòa, xã Bình Kiều, huyện Khoái Châu, tỉnh Hưng Yên.
I. NGUỒN GỐC:
Làng Phú Hòa được hình thành từ rất lâu đời, các bậc Tiền hiền đã khai hoang, lập ấp và sinh sống ở đây. Đình làng được khởi dựng từ thời Lê trên một khu đất cao ráo, thoáng đãng ở giữa làng Phú Hòa. Theo các cụ bô lão kể lại đình được xây dựng rất rộng lớn với kiểu kết cấu chữ Công bao gồm: Tiền tế, trung từ và hậu cung. Phái trước sân là hai dãy dải vũ. Năm 1951, thực dân Pháp đã phá hủy tòa đại bái và trung từ. Sau đó nhân dân trong làng đã phục dựng lại với quy mô nhỏ.
Năm 1996, chính quyền và nhân dân trong làng đã tháo dỡ tòa đại bái và phục dựng với quy mô như ngày này.
* Từ khi hình thành cho tới nay, đình Phú Hòa đã trải qua những lần trùng tu, tôn tạo như sau:
- Năm 1952, dân làng phục dựng lại đình với quy mô nhỏ
- Năm 1996, chính quyền và nhân dân đã phục dựng ngôi đình vưới quy mô lớn hơn
- Năm 2001, đình khôi phục Nghi Môn và đảo ngói tòa hậu cung.
- Năm 2004, chính quyền và nhân dân đã tu sửa tòa đại bái, thay toàn bộ ngói vảy cá, khuôn viên lát gạch đỏ, xây cầu và lát sân,...
II. NHÂN VẬT LỊCH SỬ
Cũng giống như rất nhiều ngôi đình khác ở Hưng Yên, đình Phú Hòa được xây dựng để tôn thờ Chử Đồng Tử - Tiên Dung công chúa và Tây Sa công chúa.
Truyền thuyết kể lại rằng: vào thười vua Hùng thứ 18, đóng đô ở Việt Trì bên bờ sông Bạch Hạc, lấy tên nước là Văn Lang. Nhà vua rất giàu có nhưng đang bị họa tuyệt tự đe dọa. Bấy giờ hoàng hậu Dương Thị Diêm đã phải đi cầu tự ở nhiều nơi. Một hôm để khuay khỏa bà đem một số cung phi đến đền Quốc Mẫu ở Tam Đảo cầu lễ. Chưa đầy năm sau bà sinh hạ được một cô công chúa và đặt tên là Tiên Dung. Công chúa lớn lên ngày càng xinh đẹp. Đến năm 18 tuổi, nàng không nguyện lấy chồng mà chỉ muốn đi du thủy khắp nơi. Vua cha rất yêu thương chiều chuộng nàng và chuẩn y cho nàng mỗi năm du thuyền chơi xuân ngắn cảnh vào tiết hạ khi tiết trời còn mát mẻ.
Khi ấy, ở Đa Hòa, làng Chử Xá nằm ven bờ sông Nhị Hà có hai vợ chồng ông Chử Cù Vân và bà Bùi Thị Gia. Vợ chồng sống rất nhân hậu, chuyên làm việc thiện nhưng ông bà hiếm con nên cũng đi cầu tự nhiều nơi. Bà năm fmoongj thấy ông tiên cho bà một bé trai. Không đầy năm sau quả nhiên bà sinh hạ ra một chàng trai khôi ngô, tuấn tú đặt tên con là Chử Đồng Tử. Chàng trai lớn lên ngày càng thông minh, sáng dạ, khôi ngô tuấn tú. Nhưng đến năm 13 tuổi mẹ mất Chử Đồng Tử sống với cha. Thế rồi một tai họa ập đến hỏa hoạn đã thiêu dụi hết tài sản, nhà cửa, không còn một thứ gì chỉ còn duy nhất một cái khố hai cha con hễ ai ra ngoài thì mặc. Khi người cha bệnh nặng ông gọi con vào trăn trối rằng: "Đời cha mẹ ăn ở hiền lành nhưng nay chẳng để lại thứ gì cho con, chỉ còn có manh khố này con hãy giữ lấy mà dùng cho đỡ lúc gió lạnh, sương sa, tránh khỏi người khinh miệt" Nhưng người cha mất chàng lấy khố che thân cho cha.
Từ đấy để tránh gặp mặt mọi người chàng thường ra bờ sông để cho nước ngập tới nửa người và lấy lau sậy che thân để thay quần áo, đợi thuyền qua lại xin bố thí hoặc bán cá kiếm tiền sống qua ngày. Một hôm chàng đang kiếm cá bên sông bỗng thấy trên dòng sông có chiếc thuyền rồng, trống dong cờ mở đang xuôi lại, Chử Đồng Tử hoảng sợ bỏ chạy đến một gò cát cao có lau sậy bao quanh. Chàng nằm ẩn mình dưới gốc lau sậy và lấy cát phủ kín người.
Công chúa Tiên Dung xuống thuyền vãn cảnh. Hôm ấy thời tiết oi ả, nàng thấy bầu trời có một gò cát có đám mây ngũ sắc che phủ, nàng cho rằng đó là nơi đắc địa và cho quây màn chướng để ngự dội. Khi Tiên Dung đã trút bỏ xiêm y thì thấy những con chim ngũ sắc bồng bay xung quanh hót vang trêu trọc, nàng lấy làm thích thú và dội nước mát lên người. Nước dội đến đâu, cát trôi đến đó để lộ ra thân hình Đồng Tử. Trong lúc nàng hoảng sợ thì Chử Đồng Tử định té chạy, Tiên Dung kịp thời trấn tĩnh kéo chàng lại và hỏi: "Ngươi là ai mà phải dấu mình ở đây?" Nghe giọng nói dịu dàng của nàng chàng kể lại ngọn ngành cho nàng nghe. Nghe thấu thảm cảnh của chàng, Tiên Dung cảm động rơi nước mắt. Công chúa thấy chàng là một chàng trai khôi ngô, tuấn tú, nàng nghĩ đã trót lõa thân trước chàng trai âu cũng là duyên phận trời sắp đặt nàng gọi tỳ nữ mang quần áo cho chàng mặc rồi mười chàng xuống thuyền. Tiên Dung mở tiệc trầu têm cánh phượng trao cho chàng và thế là hai người làm lễ kết hôn ngay cảnh sông nước bao la tuy nhiên không được vua cha đồng ý do nịnh thần tâu cho rằng công chúa tự ý kết hôn lại lấy người nghèo không mảnh vải che thân nên vua cha lệnh không cho trở về cung.
Hai vợ chồng trở lại quê hương Chứ Xá sinh sống và giúp đỡ dân làng. Chàng mở mang buôn bán còn nàng dạy chữ cho dân nghèo. Nhưng cuộc sống thiên nhiên khắc nghiệt bão lũ cuốn trôi mọi của cải vật chất. Chử Đồng Tử ra đi hướng thuyền hướng ra biển lớn gặp một cơn bão hất chàng vào một hòn đảo. Chàng gặp được ông tiên ông đã làm phép quy phật và cho chàng theo lên núi Quỳnh Viên học đạo pháp. Ba ngày sau, chàng trở về gặp vợ nhưng 3 ngày của chàng đã là 3 năm ở trần gian. Vợ chồng mừng rỡ khôn xiết. Chàng làm phép cho Tiên Dung. Bấy giwof nhân dân trong vùng bị dịch bệnh người chết la liệt, Đồng Tử và Tiên Dung quên ăn, quên ngủ cứu chữa cho nhân dân. Rồi sau này chàng đi mọi nơi cứu chữa cho nhân dân.
Đình Phú Hòa còn lưu giữ được 36 sắc phong của các đời vua Triều Lê,... ban tặng phong cho Thành Hoàng làng:
- Sắc phong vua Cảnh Hưng niên (1705) phong cho Bổn Cảnh Thành Hoàng;
- Sắc phong vua Cảnh Hưng thứ 37 (1776) phong cho Bổn Cảnh Thành Hoàng;
- Sắc phong vua Cảnh Hưng thứ 37 (1776) phong cho Bổn Cảnh Thành Hoàng;
- Sắc phong vua Cảnh Hưng thứ 37 (1776) phong cho Bổn Cảnh Thành Hoàng;
- Sắc phong vua Cảnh Thịnh nguyên (1793) phong cho Bổn Cảnh Thành Hoàng;
-Sắc phong vua Cảnh Thịnh nguyên (1793) phong cho Bổn Cảnh Thành Hoàng;
- Sắc phong vua Gia Long thứ 9 (1810) phong cho Bổn Cảnh Thành Hoàng;
- Sắc phong vua Minh Mệnh thứ 2 (1820) phong cho Bổn Cảnh Thành Hoàng;
- Sắc phong vua Minh Mệnh thứ 2 (1821) phong cho Bổn Cảnh Thành Hoàng;
Sắc phong vua Minh Mệnh thứ 2 (1821) phong cho Bổn Cảnh Thành Hoàng;
- Sắc phong vua Thiệu Trị thứ 4 (1844) phong cho Bổn Cảnh Thành Hoàng;
- Sắc phong vua Thiệu Trị thứ 4 (1844) phong cho Bổn Cảnh Thành Hoàng;
- Sắc phong vua Thiệu Trị thứ 4 (1844) phong cho Bồn Cảnh Thành Hoàng;
- Sắc phong vua Thiệu Trị thứ 4 (1844) phong cho Bổn Cảnh Thành Hoàng;
- Sắc phong vua Thiệu trị thứ 4 (1844) phong cho Bồn Cảnh Thành Hoàng;
- Sắc phong vua Thiệu Trị thứ 4 (1844) phong cho Bổn Cảnh Thành Hoàng;
- Sắc phong vua Thiệu Trị thứ 6 (1846) phong cho Bổn Cảnh Thành Hoàng;
- Sắc phong vua Thiệu Trị thứ 6 (1846) phong cho Bổn Cảnh Thành Hoàng;
- Sắc phong vua Thiệu Trị thứ 6 (1846) phong cho Bổn Cảnh Thành Hoàng;
- Sắc phong vua Thiệu Trị thứ 6 (1846) phong hco Bổn Cảnh Thành Hoàng;
- Sắc phong vua Thiệu trị thứ 6 (1846) phong cho Bổn Cảnh Thành Hoàng;
- Sắc phong vua Thiệu trị thứ 6 (1846) phong cho Bổn Cảnh Thành Hoàng;
- Sắc phong vua Tự Đức thứ 3 (1850) phong cho Bổn Cảnh Thành Hoàng;
- Sắc phong vua Tự Đức thứ 3 (1850) phong cho Bồn Cảnh Thành Hoàng;
- Sắc phong vua Tự Đức thứ 3 (1850) phong cho Bổn Cảnh Thành Hoàng;
- Sắc phong vua Tự Đức thứ 33 (1880) phong cho Bồn Cảnh Thành HOàng;
- Sắc phong vua Tự Đức thứ 33 (1880) phong cho Bồn Cảnh Thành hOàng;
- Sắc phong vua Đồng Khánh thứ 2 (1887) phong cho Bồn Cảnh Thành Hoàng;
- Sắc phong vua Đồng Khánh thứ 2 (1887) phong cho Bổn Cảnh Thành Hoàng;
- Sắc phong vua Khải Định thứ 2 (1917) phong cho Bổn Cảnh Thành HOàng;
- sắc phong vua Khải Định thứ 2 (1917) phong cho Bổn Cảnh Thành Hoàng;
- Sắc phong vua Khải Định thứ 2 (1917) phong cho Bổn Cảnh Thành Hoàng;
- Sắc phong vua Khải Định thứ 9 (1924)
- Sắc phong vua Khải Định thứ 9 (1924)
- Sắc phong vua KHải Định thứ 9 (1924)
- Sắc phong vua Khải Định thứ 9 (1924).
Đình Phú Hòa quay theo hướng Tây cộng đồng cư dân làng Phú Hòa, nằm trong khuôn viên đất với tổng diện tích khoảng: 1.800 m2.
Hiện nay, di tích có kết cấu chữ Nhị bao gồm đại bái và hậu cung, mặt tiền đình quay hướng Tây nhìn ra nhà văn hóa thôn. Phía trước cửa đình có một hồ nước hình bán nguyệt, giữa hồ là một cái cầu nhỏ bắc qua dẫn lối vào đình. Khuôn viên đình vưới tổng diện tích khoảng 1.800m vuông.
Qua khoảng sân lát gạch đỏ là đến khu nội tự đình gồm: Tòa đại báo 3 gian ngói ta lợp, dường bờ nóc đắp lưỡng long chầu nhật, đường bờ giải làm kiểu giật cấp. Phía trước hai bên hồi dựng hai cột trụ vuông lớn. Trên ô lồng đèn đắp long vân, đỉnh cột đắp long vân cuộn thành hình trái giành.
Gian giữa treo bức đại từ nền vàng, chữ then "Thượng đẳng tối linh". Bên dưới treo bức cửa võng làm kiểu y môn. Bên dưới cửa võng treo câu đối phẳng nền son, chữ vàng:
"Đại danh thùy vũ trụ
Địa vị biệt thanh cao"
Tạm dịch:
"Tên của thần bao trùm cả trời đất
Đia vị của thần đặc biệt thanh cao"
Điểm nổi bật của ngôi đình là hệ thống kết cấu khung gỗ còn được bảo lưu tương đối nguyên vẹn, các kiến trúc, điêu khắc, thể hiện cảnh sắc thiên nhiên giàu tính dân gian và sinh động.
Trong thời kỳ kháng chiến chống Pháp và Mỹ, đình Phú Hòa là nơi diễn ra một số sự kiện lịch sử của địa phương. Đình Phú Hòa còn là nơi nuôi giấu cán bộ hoạt động cách mạng.
Hàng năm, đình Phú Hòa tổ chức lễ hội vào ngày 9 và 10 tháng 9 (âm lịch).
Ghi nhận những giá trị tiêu biểu về lịch sử và văn hóa, đình Phú Hòa được UBND tỉnh xếp hạng Di tích cấp tỉnh tại quyết định số 1889/QĐ-UBND, ngày 6/11/2008./.